در عهد تیموریان در هرات
محمد قاضی‌زاده
بی‌بی‌سی
به روز شده: 09:20 گرينويچ - چهارشنبه 04 مه 2011 - 14 اردیبهشت 1390
نقاشی در دوره تیموریان هرات مورد توجه بسیاری از هنرمندان و شاهان تیموری بوده است.
سخن از نقاشی، تذهیب و خوشنویسی در دوره تیموریان هرات است. مکتب هرات هرچند به باور برخی از محققین دیگر هنرها را نیز شامل می شود اما برجسته ترین شاخصه های آن بی گمان نقاشی تذهیب و نگارگری اند. این آثار منتقدین و هنردوستان را همیشه دچار حیرت کرده است.
توفیق سبحانی، نویسنده و پژوهشگر ایرانی در باره نخستین دیدار خود از آثار هنری در هرات چنین حکایت می‌کند: "من یک روز جمعه به مسجد جامع هرات رفتم؛ با دیدن این مسجد کاملا شگفت‌زده شدم. آن طاقها هر کدام یک مینیاتور است، یک نقاشی است. آن آرامگاه‌هایی که دور و بر بارگاه خواجه عبدالله انصاری در هرات است، هر کدام و هر میلی متر آن یک اثر هنری است. من کتابهایی را فهرست کرده ام که سرلوحه مذهب داشته اند. اکثر این ها در هرات تهیه شده اند."
نقاشان چیره دست
هرات از زمان پادشاهی شاهرخ تا سلطنت بایقرا نقاشان و صورتگران بسیاری داشته است. ملا درویش محمد، مولانا حاجی محمد ملایاری، امیر شاهی سبزواری، قل محمد شبرغانی و شماری دیگر.
در این زمینه استاد سیاه قلم، میرک نقاش و مخصوصا کمال الدین بهزاد برترین جایگاه را نه تنها در آن عصر بلکه در تاریخ این هنرها به خود اختصاص داده اند.
عبدالناصر صوابی، نقاش و محقق، مکتب هنری هرات را در دو بخش دوره اول و دوره دوم قابل بررسی می داند. دوره اول در سیطره محمد سیاه قلم است. این بخش از مکتب هرات از سبک چینی- مغولی تاثیر پذیرفته است.
هنر خوشنویسی در این دوره به رشد چشمگیری رسید.
آقای صوابی گفته است: "در اوائل نمادهای چینی و بودایی در آثار نقاشی هرات بیشتر دیده می شد. نمادهایی که بعدا در دوره دوم مکتب هرات از سبک هرات جدا شد. برخی از ویژه گی‌های تمدن‌های دیگر نیز در این نقاشی دیده می‌شدند نمادهایی که نمی‌توان گفت متعلق به کدام فرهنگ‌ها بوده‌اند."
صحنه‌های نقاشی در این دوره عمدتا شامل رسم‌هایی از شاهان و شاهزادگان، صحنه‌های شکار، منظره‌های طبیعت و صحنه‌های جنگ می شوند.
بهزاد معروف‌ترین چهره هنری دوره تیموریان، که حضور پررنگ او و کارهایش در دوره دوم مکتب هرات بررسی می‌شود، به گفته آقای صوابی، به استقلال "سبک بومی" خودش را تثبیت کرد - سبکی که واقع‌گرایی و توجه به قوانین طبیعت از ویژگی‌های اصلی آن است.
آقای صوابی گفت: "بهزاد نقاشی را از حالت رویایی و تغزلی بیرون آورد و به آن جنبه طبیعی و واقع‌گرایانه داد. مثلا در تابلوی قصر خورنق بهزاد کارگر نیز دیده می‌شود. در تابلوی وداع دو صوفی - که از کارهای بهزاد است - گریه و زاری و درد و غم در لحظه وداع در تابلو نمایش داده شده است. در گذشته اما تصاویر بیشتر به حالت مغولی ایجاد می‌شد. اما بهزاد شکل‌ها را بومی کرد و چهره‌های رسم شده در تابلوهای بهزاد نشان می‌دهند که این اشخاص هراتی‌اند."
آرایش موزه‌های دنیا
محمد اسلم افضلی، عضو اکادمی علوم افغانستان و مولف کتاب افغانستان در عصر تیموریان هرات می‌گوید کمال‌الدین بهزاد در هرات به کمال رسید و در همین جا کار کرد، اما آثار او زینت بخش موزیم‌های (موزه‌های)خارج از افغانستان شده است.
این سنگ توسط بهزاد طراحی و توسط استاد شمس‌الدین، حکاکی شده است.
آقای افضلی می‌گوید: "یکی از آثار بسیار برجسته بهزاد که در افغانستان موجود بود، نسخه‌ای از سلامان و ابسال بود، که تا زمان امیر امان‌الله خان در موزیم کابل موجود بود، اما در اغتشاش سال ۱۳۰۸ و پس از امان الله خان از بین رفت. حالا آثار بهزاد در موزیم بوستون آمریکا، در موزیم لیور فرانسه، در موزیم بریتانیا در لندن، در موزیم یولدوز ترکیه، در شیراز، مصر و هند موجود است؛ بدبختانه که ما از آثار او چیزی در اختیار نداریم."
ولی‌شاه بهره، شاعر، نقاش و رئیس اطلاعات و فرهنگ هرات اما می‌گوید که این شهر از آثار بهزاد بی‌بهره نمانده است. او نقاشی‌های سقف گنبد زرنگار و طرح سنگ هفت قلم را، که هر دو در گازرگاه هرات موقعیت دارند، از عالی‌ترین نمونه‌های کار بهزاد توصیف می‌کند.
تناسب در اشکال گوناگون نقش بسته بر این سنگ و زیبایی و ظرافت آن در ابعاد و طبقات مختلف آن به گونه‌ای رعایت شده است که ارائه تصویری از آن در قالب کلمات ممکن به نظر نمی‌رسد - سنگی که طرح آن به گفته آقای بهره، توسط بهزاد ایجاد و توسط استاد شمس‌الدین، حکاکی شده است.
تذهیب و خوشنویسی
کتابخانه‌هایی که در زمان شاهرخ و پسر او بایسنقر میرزا در هرات ایجاد شدند تنها کتابخانه نبوده‌اند، بلکه اینها مراکزی بوده‌اند که تذهیب‌کاران، نقاشان و خوشنویسان در آن اجتماع می‌کردند علاوه بر نسخه‌هایی از سلامان و ابسال، بوستان سعدی و دیگر متونی که تذهیب و نقاشی حواشی آن منسوب به بهزاد است، در همین دوره و در دوره اول مکتب هرات کار بازنویسی و تذهیب شاهنامه بایسنقری، یکی از گرانبهاترین کتابهای تذهیب‌کاری شده دنیا، انجام یافت.
محمد مسعود رجایی، رئیس انجمن ادبی هرات گفت: "شاهنامه باینسقری به خط جعفر بایسنقری و به دستور بایسنقر میرزای تیموری ساخته شده است. برای تکمیل این کتاب بیش از دهها هنرمند مشغول کار بوده‌اند. کاغذ سازان، جلد سازان، خطاطان (خوشنویسان)، نقاشان و تذهیب‌کاران روی این کتاب کار کرده‌اند."
او افزود: "این نسخه از این کتاب، نسخه‌ای بی‌مانند است که امروزه در موزیم گلستان تهران نگهداری می‌شود. به گفته مرحوم عبدالحی حبیبی این اثر از گرانبهاترین کتابهای دنیا به شمار می‌رود."
عبدالحی حبیبی، پژوهشگر و مورخ فقید در کتاب هنر عهد تیموریان در مورد ویژگی‌های هنری این اثر نوشته است: "امتیاز این نسخه در اتقان تصاویر و ابداع در تزئین و استادی در رسم حوادث است؛ به طوری که روحانیت مخصوصی دارد و در تماسک اجزای رسم و وحدت تالیف بین آنها، و تنوع در مناظر و خالی بودن از مکررات ملال‌آور مکتب‌های تبریز و شیراز و مراعات کمال دقت در کشیدن اسبها و بته‌ها و گل‌ها و پرندگان و زینت لباس‌ها و انواع فرش و قالی وغیره مزایایی گفتنی دارد."
خطوط اسلامی
بایسنقر میرزا پسر شاهرخ، جعفر بایسنقری، ملا سلطان محمد خندان، ملا عبدی قلندر، مولانا محمود کاتب، ملا میر علی، ملا حاجی علی، ملا عبدالصمد، و مولانا لسانی تنها شمار اندکی از خوشنویسانی هستند که نامهای‌شان در کتابهای تاریخی ثبت شده است.
در دوره تیموریان هرات انواع خطوط اسلامی رائج بوده است. خطوط نسخ، ثلث، رقاع، محقق، ریحان و تعلیق. اما هنرمندان عصر تیموریان هرات در این زمینه هم مقلد باقی نماندند، بلکه در همین عصر بود که خط نستعیلق از امتزاج خط تعلیق و نسخ ایجاد شد.
به عقیده بسیاری از منتقدین و محققان مکتب هرات در زمینه‌های نقاشی تذهیب و خطاطی پیشرو و تاثیرگذار بر مکتب‌های شیراز، تبریز و اصفهان بوده است، ولی با همه این عظمت و زیبایی، هنوز کار قابل سیایشی در زمینه شناسایی و مطالعه دقیق مکتب هنری هرات صورت نگرفته است.
